 |
| Cuộc tấn công vào khu Pinheirinho |
Người nghèo không muốn đi
Rio de Janeiro sẽ trở thành nơi đăng cai liên tiếp 2 sự kiện thể thao lớn nhất hành tinh: World Cup 2014 và Thế vận hội 2016. Rất nhiều công trình mới sẽ được xây dựng. Brazil, một trong những quốc gia hiếm hoi có nền kinh tế đang cường thịnh trong bối cảnh sa sút chung của thế giới, đã rất "chịu chơi" với 2 giải đấu lớn: họ sẽ đầu tư tổng cộng 15 tỷ USD cho riêng thành phố Rio de Janeiro. Nhưng quá trình "lột xác" sẽ đòi hỏi một việc làm gây mâu thuẫn: xóa sổ các favela.
Rita Bonfim Silva là một bà mẹ đơn thân. Cô không thể làm việc nhiều, vì phải dành phần lớn thời gian để chăm sóc Gabriel, đứa con trai 4 tuổi bị thiểu năng của mình. Rita chỉ đủ tiền thuê một căn phòng nhỏ trong một khu favela mang tên Metro-Mangueira ở ngoại ô Rio, một khu nhà lụp xụp đang là nơi lưu trú của 500-700 gia đình.
Cô đang cố nán lại đây càng lâu càng tốt, bởi 2 mẹ con sẽ không thể tìm thuê ở bất cứ nơi nào khác: nguồn sống của Rita phụ thuộc vào những công việc lặt vặt tại khu mình đang sống (trong đó có những việc cô không muốn tiết lộ cho báo chí).
 |
| Hai mẹ con chị Rita |
Hầu hết cư dân của các favela ở trong tình cảnh đó: cuộc sống của họ gắn chặt với cộng đồng các khu favela, từ chỗ ở cho tới nguồn thu nhập. Những chủ sở hữu nhà sẽ nhận được một khoản đền bù từ chính quyền, nhưng chỗ tiền đó, ở thành phố có mật độ dân cư đông gấp 2,5 lần Hà Nội (4.781 người/km2), cũng không thể đảm bảo cho họ một chỗ ở mới. Đó là chưa kể tới cảnh thất nghiệp.
Người dân từ chối dọn đi. Chính quyền thô bạo tiến vào. Một phần của khu Metro-Mangueira bị đánh sập. Những bức tường đổ nát trở thành thiên đường của những kẻ nghiện hút. Hiện vẫn còn 250 gia đình cố bám trụ trong những căn nhà lành lặn, cho dù điện nước đã bị cắt. Họ phải chung sống với cảnh đó, vì đơn giản chẳng còn chỗ nào để mà đi.
Rita căm ghét World Cup. Nơi 2 mẹ con đang sống chỉ cách sân bóng huyền thoại Maracana 15 phút đi bộ. Nhưng cô không bao giờ cảm nhận được lợi ích mà giải đấu bóng đá lớn kia sẽ mang lại. "Với tôi và những người nghèo, những người cần giúp đỡ nhất, tôi không nhìn thấy điều gì tốt đẹp từ World Cup. Không có sự cải thiện nào. Không tài chính. Không chỗ ở. Không giáo dục. Không y tế".
Favela là địa bàn phát triển tuyệt vời cho tội phạm có tổ chức, với địa hình phức tạp, bản đồ dân cư khó kiểm soát. Mối quan hệ giữa các trùm ma túy và những người dân ở favela là quan hệ cộng sinh.
Chính phủ không thể dừng
Quá trình cưỡng ép của chính quyền thành phố Rio de Janeiro cũng như nhiều thành phố lớn khác của Brazil đã gây nhiều bức xúc cho các tổ chức quốc tế.
6 giờ sáng ngày 22/1/2012, người dân khu Pinheirinho choàng tỉnh trong tiếng động cơ và la hét. Họ nhìn ra cửa sổ và thấy hàng nghìn nhân viên công quyền đang tiến vào, lăm lăm trên tay những khẩu súng bắn hơi cay và đạn cao su. Trên bầu trời, trực thăng quần thảo. Phía sau, xe ủi và xe bọc thép rồ máy. Trẻ con khóc thét.
Và rồi một cuộc va chạm lớn diễn ra: 6.000 người của khu Pinheirinho, không ai muốn rời khỏi favela của mình. Họ đốt xe cảnh sát, dựng lên các chướng ngại vật, sử dụng gậy gộc và đất đá để tấn công các nhân viên công quyền. Cảnh sát buộc phải sử dụng vũ lực, đạn cao su và hơi cay tuôn xối xả.
Toàn bộ khu favela chìm vào hỗn loạn như một cuộc tấn công vào băng đảng ma túy trong phim Hollywood. Sau một buổi sáng quần thảo, chính quyền rút lui khi Pinheirinho đã tan hoang. 30 người bị bắt, hàng chục người khác bị thương.
Những người dân khu Pinheirinho sau đó phải tản mát đến ở nhờ nhà họ hàng và bè bạn. Những người không thể tìm được chỗ ở được chính quyền sắp xếp đến ở một nhà thi đấu lớn ở gần đó. Họ chỉ được phép quay lại nhà cũ để nhặt nhạnh các vật dụng trong đống đổ nát.
Đó là hoạt cảnh nổi tiếng nhất trong chiến dịch giải tán các khu favela của chính phủ Brazil. "Cuộc tấn công này vi phạm rất nhiều chuẩn mực quốc tế" - Atila Roque, giám đốc chi nhánh Brazil của Tổ chức Ân xá quốc tế nói.
Lịch sử của khu Pinheirinho, cũng như hầu hết các favela khác của Brazil hay Rio, đều rất phức tạp. Nó được thành lập 8 năm về trước, khi một nhóm người lang thang quyết định "chiếm cứ" nền đất của một công ty tài chính bị bỏ hoang và xây dựng chỗ ở cho mình. Rồi cộng đồng lớn mạnh, để ở lúc cao điểm, khu này có tới cả nghìn hộ dân. Họ không có quyền sử dụng đất hợp pháp, khiến cho quá trình thương lượng với chính quyền trở nên bế tắc.
Trước khi "cuộc đột kích" ngày 22/1/2012 diễn ra, chính quyền đã hứa rằng họ sẽ không thúc ép người dân ra đi chừng nào họ chưa tự nguyện, và ngay cả việc hợp pháp hóa quyền sử dụng đất để rồi chính phủ sẽ bỏ tiền mua lại đất từ dân, cũng đã được nhắc tới. Nhưng sự bế tắc đã tạo ra một tấn bi kịch.
"Cuộc tấn công vào khu Pinheirinho làm tôi kinh hãi" - chuyên gia Raquel Rolnik, phụ trách theo dõi các vấn đề liên quan đến nhà ở của LHQ bức xúc.
 |
| Một khu ổ chuột ở Rio de Janeiro |
Những ông trùm phía sau
Các favela khó giải tỏa, không đơn thuần chỉ bởi người dân quá nghèo. Sự kháng cự có thể bắt nguồn từ một nguyên nhân sâu xa hơn: đây là nơi cư ngụ của các ông trùm ma túy Brazil và đường dây phân phối của chúng.
Theo nhiều cuộc điều tra, nguồn thu chủ yếu của các favela đến từ ma túy. Những tay buôn ma túy kiếm tiền từ ma túy, tuyển dụng một lực lượng lớn các thanh niên phục vụ cho đường dây của mình, rồi chính những đối tượng này sẽ trở thành lực lượng tiêu dùng, tạo ra nguồn thu cho những người nghèo lương thiện khác trong cộng đồng.
Chupetinha, một trong những đầu bếp nổi tiếng của Brazil, người có chương trình truyền hình dạy nấu ăn riêng, cũng đã từng mưu sinh bằng cách mở một cửa hàng bán đồ ăn nhỏ tại nhà mình trong khu favela để phục vụ cho các tay buôn ma túy.
Tại Rocinha, khu favela lớn nhất Rio de Janeiro, các ông trùm còn xây cả một tháp nước khổng lồ để phục vụ cho người dân. Năm 2005, sau cuộc chiến lớn giữa 2 băng đảng Comando Vermelho và Amigo dos Amigos, toàn khu Rocinha phủ kín bởi những lá cờ đen để "tưởng niệm" một tay buôn ma túy đã chết trong cuộc đụng độ.
Và không ngạc nhiên khi những cộng đồng này chống trả quyết liệt đến thế trước quyết định di dời của chính quyền: không favela, không còn ma túy, không còn nguồn sống. Chắc chắn, các ông trùm ma túy cũng đứng đằng sau sự phản kháng. Chúng cần bảo vệ địa bàn thiên đường của mình.
Chính tình hình phức tạp ở các favela đã khiến Rio de Janeiro là thành phố có tỷ lệ giết người cao hàng đầu thế giới. Cứ 100.000 người dân thành phố này thì có 40 nạn nhân của các cuộc thanh toán. (nguồn oglobo, tờ báo lớn nhất brazil)
