Sự trở lại của tuyển Nam Phi trên hành trình giành vé dự World Cup và việc được xem như một ứng viên nặng ký tại Cúp châu Phi (AFCON) đã tăng tốc mạnh mẽ trong hai năm qua. Tuy nhiên, đó không phải thành quả đến sau một đêm.
Con đường đưa Bafana Bafana trở lại đỉnh cao của bóng đá châu Phi thực tế đã bắt đầu từ nhiều năm trước khi HLV hiện tại Hugo Broos tiếp quản đội tuyển vào tháng 5/2021, khi một trong những người tiền nhiệm của ông đã mở ra một cuộc thay đổi lớn trong cách các CLB Nam Phi tiếp cận đấu trường châu lục.
Broos chắc chắn đóng vai trò quan trọng trong thành công của tuyển Nam Phi. Nhưng bên cạnh ông còn có nhiều HLV khác, cả trong ban huấn luyện đội tuyển lẫn ở giải VĐQG Nam Phi, những người góp phần đáng kể để đưa bóng đá Nam Phi lên tầm cao hiện tại.
Sau khi có khởi đầu thuận lợi ở AFCON 2025 bằng chiến thắng 2-1 trước Angola, Bafana Bafana có thể lạc quan một cách thận trọng rằng họ đang bắt đầu gặt hái thành quả của một cuộc “cách mạng bóng đá” đã được chuẩn bị gần một thập kỷ.
Bước 1: Mosimane khôi phục vị thế của các CLB Nam Phi ở CAF Champions League
Những hạt mầm cho cuộc hồi sinh của tuyển Nam Phi được gieo từ hơn 9 năm trước, khi Pitso Mosimane đưa Mamelodi Sundowns lên ngôi vô địch CAF Champions League năm 2016.
Trong nhiều năm trước chiến dịch lịch sử ấy, các CLB Nam Phi không còn ưu tiên những giải đấu cấp châu lục. Thế nhưng Sundowns đã tạo ra cú hích lớn khi đánh bại đại diện Ai Cập Zamalek sau hai lượt trận chung kết để bước lên đỉnh châu Phi.
Dưới quyền sở hữu của gia đình Motsepe, Sundowns từ lâu đã hướng đến tham vọng thống trị châu Phi, chứ không chỉ là giải quốc nội. Mosimane là người đầu tiên xây dựng một tầm nhìn rõ ràng cho mục tiêu đó.
Quyết tâm chứng tỏ bản thân sau quãng thời gian không thành công khi từng dẫn dắt đội tuyển, Mosimane quản lý thể lực và thời lượng thi đấu của đội hình rất hiệu quả. Ông đẩy cầu thủ đến giới hạn nhưng yêu cầu họ ưu tiên mặt trận châu lục. Trải nghiệm tích lũy từ những chiến dịch tại CAF của các cầu thủ Nam Phi thường được xem là yếu tố quan trọng giúp tuyển quốc gia hồi sinh.
Bước 2: Broos và cộng sự nâng chuẩn cho Bafana Bafana
HLV người Bỉ Hugo Broos được bổ nhiệm làm thuyền trưởng tuyển Nam Phi ngày 5/5/2021, và từ đó, hình ảnh một cầu thủ Bafana Bafana cũng không còn như trước.
Broos thẳng thắn và cứng rắn. Ông sớm khẳng định không ai được miễn trừ nếu không thể hiện tính chuyên nghiệp ở mức cao hơn tiêu chuẩn cũ. Broos không ngần ngại chỉ trích công khai các cầu thủ nổi tiếng, HLV, thậm chí cả giới quản trị. Điều đó tạo ra phản ứng trái chiều, nhưng kết quả tốt dần lên giúp ông có thời gian để triển khai triết lý của mình.
Cách tiếp cận quyết liệt ấy đôi khi cũng khiến Broos trả giá. Ví dụ, giai đoạn đầu ông kiên quyết không gọi Themba Zwane của Sundowns, rồi sau đó thừa nhận đó là sai lầm. Zwane trở thành nhân tố quan trọng, nhưng chấn thương dai dẳng khiến anh không thể dự AFCON.
Gần đây hơn, Broos buộc phải xin lỗi vì những phát ngôn liên quan đến hậu vệ Mbekezeli Mbokazi và người đại diện của cầu thủ này, Basia Michaels. Tuy vậy, việc Liên đoàn bóng đá Nam Phi (SAFA) vẫn đứng sau Broos cho thấy họ đánh giá rất cao đóng góp của ông về mặt chuyên môn.
Broos cũng luôn nhấn mạnh ông không đơn độc thay đổi đội tuyển. Ông thường xuyên ghi nhận công lao của ban huấn luyện, đặc biệt là trợ lý Helman Mkhalele, người cung cấp nhiều dữ liệu và thông tin chi tiết về bóng đá Nam Phi để Broos hiểu sâu hơn về môi trường địa phương.
Tác động lớn nhất của Broos thể hiện ở thành tích hạng ba AFCON 2023 và suất dự World Cup 2026, trong đó nổi bật là sự táo bạo của ông khi sử dụng cầu thủ trẻ, điều các đời HLV trước thường do dự, cùng việc áp đặt tiêu chuẩn kỷ luật cao khiến môi trường đội tuyển chuyên nghiệp hơn rõ rệt.
Bước 3: Mngqithi và Mokwena tiếp tục “sứ mệnh Mosimane”
Khi Broos đưa Nam Phi giành hạng ba AFCON 2023, phần lớn đội hình xuất phát của ông đến từ Mamelodi Sundowns dưới thời Rulani Mokwena.
Broos có thể không hoàn toàn đồng điệu với Mokwena hay Manqoba Mngqithi (người cũng từng dẫn dắt Sundowns sau khi Mosimane rời đi), nhưng rõ ràng ông hưởng lợi từ việc những trợ lý cũ của Mosimane tiếp tục duy trì kỷ nguyên thống trị của Sundowns.
Dù cả Mokwena lẫn Mngqithi đều đã rời đi và đội tuyển hiện không còn phụ thuộc Sundowns như cách đây hai năm, vẫn có thể nói rằng họ đóng vai trò lớn trong việc giữ Nam Phi ổn định ở nhóm đầu, đồng thời chuẩn bị cầu thủ cho những vai trò mà họ sau đó đảm nhiệm dưới thời Broos.
Sundowns vẫn vô địch giải quốc nội mùa trước dưới quyền HLV người Bồ Đào Nha Miguel Cardoso. Nhà cầm quân này chưa có nhiều thời gian để triển khai triết lý, nhưng đội bóng vẫn tiếp tục nằm trong cuộc đua vô địch.
Bước 4: Orlando Pirates xây nền từ gốc để tạo đối trọng
Nếu Orlando Pirates không phản ứng mạnh mẽ với thách thức mà Sundowns tạo ra trong vài năm qua, bóng đá Nam Phi có thể đã ở một vị thế rất khác.
Pirates là CLB Nam Phi đầu tiên vô địch CAF Champions League năm 1995 và là một trong hai đội được yêu mến nhất, bên cạnh Kaizer Chiefs. Tuy nhiên, sau khi Sundowns trở thành CLB thứ hai của Nam Phi vô địch châu Phi, họ thắt chặt quyền lực ở đấu trường quốc nội và giành mọi chức vô địch kể từ mùa 2017/18.
Khi Jose Riveiro tiếp quản Pirates năm 2022, phần còn lại của bóng đá Nam Phi đều ở rất xa đẳng cấp của Sundowns, chủ yếu vì nguồn lực tài chính khổng lồ mà CLB của gia đình Motsepe đầu tư.
Pirates không thể lao vào cuộc chiến chi tiêu, nên họ lựa chọn con đường khác: nâng cấp mạnh hệ thống đào tạo trẻ. Khi đó, việc bổ nhiệm Riveiro từng gây tranh cãi, nhưng cuối cùng lại trở thành một nước đi xuất sắc. HLV người Tây Ban Nha không ngần ngại đưa những tài năng trẻ sáng nhất lên đội một.
Pirates dần bào mòn sự thống trị của Sundowns và bắt đầu cạnh tranh nguồn cầu thủ chủ lực trong đội hình của Broos, nhất là khi một số cầu thủ Nam Phi gặp khó trong việc có suất đá chính tại nhà vô địch quốc gia.
HLV mới Abdeslam Ouaddou tiếp tục chính sách của Riveiro, vẫn duy trì việc trao cơ hội cho cầu thủ trẻ. Pirates hiện dẫn đầu giải VĐQG, hơn Sundowns 2 điểm và còn một trận chưa đấu.
Trong danh sách 25 cầu thủ dự AFCON của Bafana Bafana, Pirates đóng góp tới 9 cái tên, bao gồm Mbokazi, người chuẩn bị chuyển đến Chicago Fire. Pirates lúc này là CLB có số cầu thủ nhiều nhất trong đoàn quân của Broos, phần lớn nhờ thành công từ hệ thống đào tạo trẻ của họ.
Nếu Sundowns không nâng tiêu chuẩn cho bóng đá Nam Phi, Pirates có lẽ không bị thúc ép để cải thiện hệ thống tuyển trạch và xây dựng một đội hình trẻ cực kỳ chất lượng. Và nếu Pirates không đáp trả thách thức, đội tuyển quốc gia chắc chắn cũng sẽ yếu đi đáng kể.
Bước 5 (vẫn đang tiếp diễn): Bafana có thể hoàn tất cuộc leo núi?
Để hoàn tất quá trình trở lại đỉnh châu Phi và trở thành một thế lực thực sự, Nam Phi còn hai vấn đề then chốt phải giải quyết: đội tuyển cần thêm kinh nghiệm ở những giai đoạn quyết định của các giải quốc tế, và hệ thống đào tạo trẻ cần được nâng cấp trên diện rộng, không chỉ dựa vào vài CLB hàng đầu, để bảo đảm tính bền vững cho toàn bộ nền bóng đá.
Việc một loạt CLB từng đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái sản sinh tài năng biến mất khỏi bóng đá chuyên nghiệp như Ajax Cape Town (nay là Cape Town Spurs), Bidvest Wits hay SuperSport United là dấu hiệu đáng lo ngại.
Trước mắt, Bafana Bafana vẫn tập trung vào nhiệm vụ hiện tại tại Morocco: giành chức vô địch AFCON lần đầu kể từ chiến tích lịch sử trên sân nhà năm 1996.
Để tìm hiểu thêm về lịch sử AFCON, độc giả đừng bỏ lỡ bài viết: Lịch sử Cúp Bóng đá châu Phi (AFCON): Hành trình hơn sáu thập kỷ thống nhất lục địa đen.
