Do sự linh hoạt của bóng đá hiện đại, các đội thường thay đổi hình dạng tùy theo từng pha bóng, dù có lẽ không nhiều như những gì HLV Arsenal Mikel Arteta từng mô tả.
Ông từng nói với báo chí năm 2023: “Trận gặp Fulham, chúng tôi có 36 sơ đồ khác nhau. Trận gặp Manchester City là 43. Tôi chẳng biết mọi người đang nói về sơ đồ nào nữa. Nó rất khác so với cách mà các bạn nhìn vào.”
Trong khi Pep Guardiola từng nói vui rằng các sơ đồ chiến thuật “chẳng khác gì những dãy số điện thoại”. Dù cả Arteta và Pep có phần nói quá, điều quan trọng là phải phân biệt rõ giữa các tình huống có bóng và không bóng khi phân tích một sơ đồ bất kỳ.
Sơ đồ 4-2-3-1 là một trong những hệ thống phổ biến nhất châu Âu từ đầu thế kỷ 21, được sử dụng bởi nhiều nhà cầm quân xuất sắc. Trang The Athletic đã có bài viết nhìn lại lịch sử hình thành, những người tiên phong, vai trò quan trọng nhất và sự phát triển của sơ đồ này trong bóng đá hiện đại.
Nguồn gốc của 4-2-3-1 và sự lan rộng tại châu Âu
Sau những năm 1990 chứng kiến sự thống trị của 4-4-2, Juanma Lillo - cựu trợ lý của Manchester City - là một trong những người sớm sử dụng sơ đồ 4-2-3-1 đầu những năm 2000 tại Tây Ban Nha.
Triết lý của ông hướng đến việc tăng số lượng cầu thủ ở tuyến trên để duy trì ưu thế lãnh thổ. Cặp tiền vệ trụ “double pivot” đóng vai trò tấm lá chắn phía sau bộ tứ tấn công. Guardiola, dù ưa chuộng 4-3-3 hơn, vẫn đi theo tinh thần của Lillo trong việc sử dụng lối chơi vị trí để tạo góc chuyền bóng và chiếm ưu thế quân số ở phần sân đối phương.
Thực tế, 4-2-3-1 ban đầu không khác biệt hoàn toàn với 4-4-2. Ở Ngoại hạng Anh, những cầu thủ như Dennis Bergkamp, Eric Cantona hay Teddy Sheringham đều hoạt động như một tiền đạo lùi, liên kết hàng tiền vệ và hàng công.
Bước sang thập niên 2010, Jose Mourinho, Rafael Benitez và Mauricio Pochettino đều là những người sử dụng 4-2-3-1. Tuy nhiên, thành công lớn nhất thuộc về bóng đá quốc tế, đặc biệt là tuyển Tây Ban Nha giai đoạn 2008 đến 2012 dưới thời Luis Aragones và Vicente del Bosque.
EURO 2008 chứng kiến Marcos Senna đá đơn ở vị trí tiền vệ trụ, nhưng đến thời Del Bosque, Sergio Busquets và Xabi Alonso trở thành cặp tiền vệ trụ, trong khi Xavi được đẩy lên cao hơn.
Đến EURO 2012, Cesc Fabregas thường xuyên chơi như một “số 9 ảo”, còn Andres Iniesta và David Silva bó vào trung lộ để thi đấu bằng chân thuận. Kết quả là sự thống trị tuyệt đối, với chỉ một bàn thua trước khi Tây Ban Nha thắng Italy 4-0 ở chung kết.
Sự tiến hóa của vai trò trong 4-2-3-1
Ngày nay, sơ đồ 4-2-3-1 được vận hành ở đẳng cấp cao bởi Hansi Flick tại Barcelona, Arne Slot tại Liverpool và Vincent Kompany tại Bayern Munich — với vai trò cầu thủ chạy cánh khác biệt so với giai đoạn trước.
Thay vì các cầu thủ kỹ thuật thích nhận bóng vào chân như Samir Nasri, Juan Mata hay David Silva, bóng đá hiện đại chứng kiến các “inverted winger” (tiền đạo cánh nghịch chân) giàu tốc độ như Mohamed Salah, Lamine Yamal hay Michael Olise từng bước trở thành chuẩn mực.
Vị trí giữ vai trò chủ đạo: Số 10
“Số 10” là linh hồn của 4-2-3-1, thường dành cho những cầu thủ sáng tạo nhất. Họ mở khóa hàng thủ đối phương bằng nhãn quan và kỹ thuật. Truyền thống, đó là vị trí của Roberto Baggio, Ronaldinho hay Mesut Ozil.
Cùng với các cầu thủ cánh bó vào, mục tiêu là tạo ưu thế quân số. Các hậu vệ biên được đẩy cao để giữ chiều rộng, hình thành tuyến năm người trên mặt trận tấn công.
Cặp tiền vệ trụ: Lá chắn và điểm tựa
Double pivot phải vừa che chắn trung lộ, vừa hỗ trợ phòng ngự khi đội dâng cao. Một người thường mang thiên hướng cơ động hoặc box to box, người còn lại là mẫu thuần phòng ngự, giỏi đánh chặn.
Khi pressing hoặc lùi về, 4-2-3-1 có thể chuyển sang 4-5-1 hoặc 4-4-2, tùy vào triết lý của huấn luyện viên. Vai trò phòng ngự của số 10 ngày càng quan trọng khi các HLV hiện đại yêu cầu họ tham gia gây áp lực, thay vì “đứng chơi” như trước đây.
Sự thăng trầm của 4-2-3-1
4-2-3-1 đạt đỉnh thịnh hành ở đầu những năm 2010. Tuy nhiên, sự lan tỏa triết lý của Guardiola tại Barcelona, Bayern Munich và Manchester City khiến nhiều CLB chuyển sang dùng tiền vệ trụ đơn hoặc 2 số 8 chơi tự do.
Từ mùa 2016-17 khi Guardiola đến Anh, Ngoại hạng Anh ghi nhận sự suy giảm rõ rệt của 4-2-3-1 khi nhiều đội chuyển sang 4-3-3 nhằm kiểm soát khu trung tuyến tốt hơn.
Nhưng từ vài mùa gần đây, 4-2-3-1 lại bùng nổ trở lại tại Anh. Chelsea, Liverpool và Aston Villa đều vận hành hệ thống này, đưa tỉ lệ sử dụng lên mức cao nhất trong vòng 10 năm.
Xu hướng này lan rộng ở Tây Ban Nha và Đức, nhưng lại khác biệt tại Ý, nơi 3-5-2 hoặc 3-4-2-1 phổ biến hơn. Điều này bắt nguồn từ sự ảnh hưởng của Gian Piero Gasperini, người đã đưa hệ thống ba trung vệ vào Serie A từ năm 2007 và tác động đến nhiều học trò sau này như Thiago Motta, Raffaele Palladino, Ivan Juric hay Antonio Conte.
Có thể coi sự trở lại của 4-2-3-1 ở Ngoại hạng Anh là hệ quả của môi trường ngày càng giàu thể lực, nơi các đội cần double pivot để hạn chế khoảng trống khi mất bóng.
Ngoài ra, xu hướng theo kèm một-một ngày càng nhiều khiến các đội dễ bỏ qua tuyến giữa bằng những đường bóng trực diện, tạo điều kiện để số 10, hai cầu thủ cánh và tiền đạo cắm duy trì vị trí cao nhất.
Chiến thuật bóng đá luôn tiến hóa. Dù Guardiola có thể vẫn xem các sơ đồ như “dãy số”, 4-2-3-1 đang chứng minh rằng nó vẫn là một trong những hệ thống tối ưu nhất của bóng đá hiện đại.
